Tourists go home: Υπερτουρισμός και η νέα ελληνική τουριστική πραγματικότητα

This post was originally published on this site

Το Σεπτέμβριο 2024, ο καθηγητής τουρισμού στο Copenhagen Business School, Sebastian Zenker, με αφορμή την έκρηξη του «υπερτουρισμού», δηλώνει στην Washington Post: «Αρκετά πια. Tourists go home» (In.gr 22/9/2024). Ο όρος «υπερτουρισμός» χρησιμοποιείται, πολύ πιο συχνά, από το 2015 και μετά. Βασικά, αυτό που θέλει να δείξει είναι οι αρνητικές επιδράσεις που επιφέρει ο μαζικός τουρισμός στους τόπους υποδοχής. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (UNWTO), ορίζει τον «υπερτουρισμό» ως «την επίδραση του τουρισμού σε έναν προορισμό ή τμήματά του, που επηρεάζει υπερβολικά την αντίληψη ποιότητας ζωής των πολιτών και την ποιότητα των εμπειριών των επισκεπτών με ιδιαιτέρως αρνητικό τρόπο». Στην Ελλάδα, για το 2023, αντιστοιχούσαν 3,1 διεθνείς τουρίστες ανά κάτοικο, περισσότεροι από ότι στην Γαλλία (1,2) και την Ισπανία (1,8), την πρώτη και τη δεύτερη χώρα υποδοχής των διεθνών τουριστών στον κόσμο.

Μια έμμονη ιδέα κατατρέχει το σύγχρονο τουρίστα: «Ας απολαύσουμε τα πάντα, όσο γίνεται περισσότερο, αλλά γρήγορα…γιατί σε λίγο θα επιστρέψουμε». Οι τουρίστες δραπετεύουν μαζικά και ράθυμα, με όλα τα μέσα μεταφοράς, για να συγκεντρωθούν στα «ίδια μέρη». Εκτιμάται ότι, το 2024, το 95% των τουριστών θα επισκεφθεί προορισμούς που ανήκουν στο 5% του πλανήτη. Ειδικοί αναφέρουν ότι, οι «τουριστικές ορδές» συνέβαλλαν σημαντικά στον καύσωνα που βίωσε η Ευρώπη, το 2023, ειδικά στο νότιο τμήμα της, επισημαίνοντας ότι οι τουριστικές μετακινήσεις δημιουργούν το 8% των παγκόσμιων εκπομπών ρύπων, με αυξητική τάση. Ο τουρίστας της μάζας βροντοφωνάζει «παρόν», σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη. Ο σύγχρονος μαζικός τουρισμός, τα τελευταία εξήντα τέσσερα χρόνια (1960-2024), έχει μετατραπεί, βαθμιαία, σε ένα «ανεξέλεγκτο εμπόριο» με απροσδιόριστες επιπτώσεις για τους τόπους υποδοχής των τουριστών. Ο τουρίστας, κατά την άφιξή του σε έναν τόπο, βροντοφωνάζει: «Προσοχή, να’ μαστε! Φτάσαμε! Είμαστε εδώ!», αδιαφορώντας, παντελώς, για όλους τους άλλους (υπερτουρισμός). Έτσι οι «αντιτουριστικές συμπεριφορές», στους τόπους υποδοχής, σχετίζονται άμεσα με τις «τουριστικές ορδές» και κατ’ επέκταση με την «κερδοσκοπία», τη «χειραγώγηση των μαζών», τα «οικονομικά αποτελέσματα» και τις «κοινωνικές-περιβαλλοντικές επιπτώσεις». Κύρια επιδίωξη της «κερδοσκοπικής» πλευράς του ταξιδιού είναι οι «όλο και μεγαλύτερες πωλήσεις». Σήμερα ο τουρίστας αντιπροσωπεύει, πολύ απλά, τον «πρωταγωνιστή» μιας εμπορικής συναλλαγής. Η αθώα και αγγελική πλευρά του τουρισμού χάθηκε ταυτόχρονα με την «ανεξέλεγκτη» ανάπτυξη και εξάπλωσή του. Ο τουρισμός, σταδιακά, μετάτρεψε τον τουρίστα σε συνένοχο, θύτη ή θύμα, μιας «ένοχης βιομηχανίας».

Σήμερα, το μήνυμα «Tourists go home», που τις δεκαετίες του ’70 και του ’80 αφορούσε φτωχές περιοχές του πλανήτη (Αντίγκουα, Κορσική, Νέα Καληδονία, Σρι Λάνκα, Μπαλί Αίγυπτο, Αλγερία, Κασμίρ, Μαρόκο, Τυνησία, Μάλι, κ.ά.), εμφανίζεται, όλο και πιο συχνά, στις πλέον τουριστικές περιοχές και τα μητροπολιτικά κέντρα της πλούσιας Δύσης, μέσα από τη δημιουργία «αντιτουριστικών κινημάτων». Και όλο αυτό να μοιάζει με μια αντεκδίκηση των φτωχών χωρών του Νότου, έναντι του πλούσιου Βορρά. Έτσι, σε Άμστερνταμ, Ρώμη, Βενετία, Αθήνα, Βαρκελώνη, Κανάρια νησιά, Μαγιόρκα, Μινόρκα… η διεθνής τουριστική βιομηχανία, στα πλαίσια μιας «απορυθμισμένης παγκοσμιοποίησης», που βάζει τα οικονομικά οφέλη (κερδοσκοπία, απληστία) πάνω από τον άνθρωπο, δημιουργεί «τουριστικές αποικίες», παρόμοιες με εκείνες που δημιούργησε την δεκαετία του ’70 και του ’80, στις Λιγότερο Ανεπτυγμένες Χώρες – ΛΑΧ – με τη μορφή των «τουριστικών θυλάκων».

Τα συνθήματα που απευθύνουν οι ντόπιοι στους ξένους τουρίστες, σε τουριστικούς τόπους υποδοχής στην Ευρώπη, εφόσον ο τόπος κατοικίας τους έχει μετατραπεί σε «χώρο» και «θεματικό πάρκο»(υπερτουρισμός), από τον οποίο, συνήθως, τελούν υπό «διωγμό» (βίαιη τουριστικοποίηση, υψηλές τιμές, μονοκαλλιέργεια, μεγάλη αναλογία επισκεπτών ανά κάτοικο, επιπτώσεις σε υποδομές και φυσικό περιβάλλον, έλλειψη κατοικιών για τους ντόπιους, κ.λπ.) είναι τα ακόλουθα: «Tourists go home», «Άνθρωποι ζουν εδώ», « Δεν θέλουμε να δούμε το νησί μας να πεθαίνει», «Η δυστυχία μου ο παράδεισός σου», «Ο τουρισμός αυξάνει το νοίκι μου», «Τουρίστες και ψηφιακοί νομάδες σπίτια σας», «Σταματήστε την εισβολή των τουριστών», «Η τουριστική βία που υποφέρουμε είναι απαράδεκτη», «Ο μαζικός τουρισμός καταστρέφει την πόλη μας», «Ο μαζικός τουρισμός που τροφοδοτείται από φτηνές πτήσεις και Airbnb, μέσω του διαδικτύου, έχει γίνει ένα τέρας», «Εδώ ήταν το σπίτι μου», «Πίσω στα γαμημένα σπίτια σας», «Λιγότερος Τουρισμός, Περισσότερη Ζωή», «Εφιάλτης», «Μείνετε μακριά», «Οι αγώνες μας δεν είναι η διασκέδασή σας. Τουρίστες σπίτια σας», «Κηφήνες σπίτια σας», «Κυκλάδες:Οι τουρίστες διώχνουν τους ντόπιους», «Σαντορίνη:Ο υπερτουρισμός κατατρώει το νησί-Κινδυνεύει να μετατραπεί σε τέρας», κ.ά.

Σε αυτό το ασφυκτικό περιβάλλον που δημιουργεί ο «υπερτουρισμός», σε πολλούς τόπους υποδοχής στην Ευρώπη, καταγράφονται τα παρακάτω:

Η ομάδα « Canaria se exhausta» (Τα Κανάρια νησιά εξαντλούνται), πρωτοστατεί στις διαδηλώσεις διαμαρτυρίας. «Ήρθε η ώρα να μποϊκοτάρουμε με τα μέσα που διαθέτουμε την τουριστική δραστηριότητα που μας διώχνει από τον ίδιο τον τόπο μας», αναφέρει στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης» (Lifo/Newsroom 19/7/2023).
Ο ακτιβιστής Ιβάν Σερντένα Μολίνα, δηλώνει στoν Olive Press: «Η τουριστική βιομηχανία μεγεθύνεται και καταναλώνει πολλούς πόρους. Το νησί (Τενερίφη)δεν μπορεί να ανταπεξέρθει. Πρόκειται για κρίση. Οι άνθρωποι ζουν μέσα στα αυτοκίνητά τους, ακόμα και σε σπηλιές, και οι ντόπιοι δεν μπορούν να φάνε ή να πιούν ή να ζήσουν καλά. Το 30% του τοπικού πληθυσμού (Κανάρια), σχεδόν 800 χιλιάδες άνθρωποι, βρίσκονται στο «χείλος της φτώχιας ή του κοινωνικού αποκλεισμού» (Lifo/Newsroom 19/7/2023).
Στην Μαγιόρκα ακτιβιστές, κάτοικοι, αλλά και οι εκλεγμένοι δημοτικοί σύμβουλοι μιλούν για «διεθνή κερδοσκοπία» σε βάρος του νησιού που έχει μετατραπεί, απλά, σε «χώρο». Πολλοί κάτοικοι και εργαζόμενοι διαμένουν σε αμάξια ή τροχόσπιτα, λόγω του υψηλού κόστους της στέγης, το νερό αρχίζει να σπανίζει, ο όγκος των απορριμμάτων αυξάνει και πολλοί τουρίστες λένε ότι δεν θα ξαναπατήσουν το πόδι τους στην Μαγιόρκα, ενώ οι ντόπιοι τελούν «υπό διωγμό» (Πρώτο Θέμα 16/6/2024).
Στη Μινόρκα, οι κάτοικοι για να αποφύγουν την «εισβολή/κατοχή» των τουριστών στα σπίτια τους, τοποθέτησαν σε 22 σοκάκια αλυσίδες που φέρουν πάνω τους σημάνσεις απαγόρευσης εισόδου (Zapra News.gr 18/8/2024).
Σταματήστε την «κατάληψη της πόλης» από τους τουρίστες και την «εξορία των ντόπιων», διαδηλώνουν οι κάτοικοι της Βαρκελώνης (Πρώτο Θέμα 6/7/2024).
Στην Ισπανία κυβερνητικοί αξιωματούχοι, αναφορικά με όλα τα παραπάνω, αρκούνται σε μια «οικονομικού», και μόνο, προσανατολισμού δικαιολογία: «Τα οικονομικά αποτελέσματα του τουρισμού οφείλουν να συνεχίσουν να είναι σημαντικά» (ΑΕΠ, θέσεις απασχόλησης).
Στο Άμστερνταμ, το κύριο μέρος των ξένων τουριστών, αφορά νεαρούς Βρετανούς που επισκέπτονται την πόλη για να ξεσαλώσουν και συνήθως περιγράφονται σαν «εργένηδες dildo’s που σέρνονται μεθυσμένοι σε κεντρικά σημεία της πόλης και κάνουν εμετό όπου τους βολέψει» (Lifo/Newsroom 19/7/2023).
Στην Ελλάδα, «κάποιοι», αρκέστηκαν να χαρακτηρίσουν τους κατοίκους των Κανάριων νησιών και της Μαγιόρκα, που αντιδρούν στον «υπερτουρισμό», «ψεκασμένους», εφόσον, και εδώ, μετρούν μόνο τα «οικονομικά αποτελέσματα», ενώ κάποιοι άλλοι τόνισαν ότι «καλό είναι οι Έλληνες να μην κάνουν διακοπές στα νησιά τους μήνες αιχμής», μετατρέποντάς τους σε «ανεπιθύμητους επισκέπτες» (ελλαττωματικοί καταναλωτές/μη έχοντες) στον «περιφραγμένο χώρο» κάποιων άλλων (κερδοσκοπικά κεφάλαια, επιχειρήσεις τουρισμού, κ.λπ.)
Ο Δήμαρχος Μυκόνου κος Κουκάς, το καλοκαίρι του 2023, στην «αδυναμία πρόσβασης» των κατοίκων και των Ελλήνων παραθεριστών του νησιού στις παραλίες – πολύ υψηλές τιμές, κατάληψη παραλιών από beach bar, κ.λπ. – αρκείται να δηλώσει: «Τι να κάνουμε; Δεν μπορούν να πηγαίνουν όλοι…» (ΤΑ ΝΕΑ 6/7/2023).
Τον Ιούλιο του 2024, η Τοπική Κοινότητα Θήρας βγάζει την ακόλουθη ανακοίνωση: «Άλλη μια δύσκολη μέρα για την πόλη και το νησί μας με την έλευση 17.000 επισκεπτών από τα κρουαζιερόπλοια!!! Παρακαλούμε την προσοχή σας και όσο μπορούμε ελαττώνουμε τις μετακινήσεις μας!!!» (iEidiseis 23/7/2024).
«Εκπαιδευτικοί, γιατροί, νοσηλευτές, κ.ά., αναγκάζονται συχνά να κοιμηθούν στα αμάξια τους, στις παραλίες, ή σε ‘‘παράγκες’’ που μισθώνονται για υπέρογκα ποσά προκειμένου να παραμείνουν και να εργαστούν στο εκάστοτε νησί. Δυστυχώς το ‘‘τουριστικό θαύμα’’ της ανάπτυξης στην περιοχή των Κυκλάδων έχει μετατραπεί σε εφιάλτη», αναφέρει δημοσίευμα του Lifo/Newsroom (9/9/2024).
Δημοσίευμα της Εφημερίδας των Συντακτών (26/9/2024) αναφέρει: «Μας πήραν την Αθήνα, το 1945, μας την παίρνουν και σήμερα 80 χρόνια μετά, με έναν πολύ διαφορετικό τρόπο, αναίμακτο εκ πρώτης όψεως, αλλά οδυνηρό ως προς τις κοινωνικές επιπτώσεις του. Τα όπλα κατάληψης της Αθήνας και εκτοπισμού ή ομηρίας των κατοίκων της δεν είναι τανκς, πυροβόλα, βόμβες, αλλά η κερδοσκοπία, οι ‘‘επενδυτές’’ της χρυσής βίζας, η μικρή και μεγάλη απληστία των ιδιοκτητών Airbnb, η επέλαση των εταιρειών ανάπτυξης ακινήτων στο κέντρο της πόλης, η πλημμυρίδα ξενοδοχειακών μονάδων που εκτοπίζει μόνιμους κατοίκους υπέρ των περαστικών».
Ο καθηγητής της Πολεοδομίας Ν. Μπελαβίλας επισημαίνει: «Μετατρέπουμε την Αθήνα σε ‘‘σούπερ Μύκονο’’» (ΤΟ ΒΗΜΑ 29/5/2024).
Η Αθήνα, παρά τα επτά εκατομμύρια τουρίστες που υποδέχεται ετησίως, στον ετήσιο παγκόσμιο κατάλογο του Economist με τις «περισσότερες και τις λιγότερο βιώσιμες πόλεις στον κόσμο», σε ένα σύνολο 173 πόλεων, είναι «η λιγότερο βιώσιμη πόλη» στην περιοχή, με διαφορά από τις υπόλοιπες (Ημεροδρόμος 7/8/2024).
Στην Βαρκελώνη, η Ένωση Ιδιοκτητών Ακινήτων, APARTUR, χαρακτήρισε την πρόθεση εφαρμογής ενός μέτρου απαγόρευσης των βραχυπρόθεσμων μισθώσεων τουριστικών καταλυμάτων, τύπου Airbnb, μέχρι το τέλος του 2028, σαν «κεκαλυμμένο εκβιασμό» και δεσμεύτηκε να προσφύγει δικαστικά, «απαιτώντας ένα δισεκατομμύριο ευρώ αποζημίωση, σε περίπτωση εφαρμογής του» (Πρώτο Θέμα 14/10/2024).
Στην Ιταλία, η Υπουργός Τουρισμού, Ντανιέλα Σακάντε, χαρακτήρισε τον «υπερτουρισμό» ως «βλασφημία» (Liberal 17/8/2024), κ.λπ.

Ο πανεπιστημιακός και πολιτικός φιλόσοφος, Θ. Γεωργίου, υπογραμμίζει: «Η λαίλαπα της παγκοσμιοποίησης έχει ισοπεδώσει την ελληνική πολιτική κοινωνία. Δεν υπάρχουν κόμματα. Δεν υπάρχει κράτος. Είμαστε σ’ αυτές τις συνθήκες της παγκοσμιοποίησης μια ‘‘χώρα’’ (κατά τον Πλάτωνα) που επεξεργάζεται μεθόδους και μηχανισμούς επιβίωσης (βλ. την υπόθεση του υπερτουρισμού)» (Εφημερίδα των Συντακτών 5/9/2024). Η προσέγγισης της «νέας» πραγματικότητας στον τουρισμό, που σχετίζεται με την μεγαλύτερη μαζικοποίηση του διεθνούς τουρισμού και τον «υπερτουρισμό», θα πρέπει ερμηνευτεί, για τις χώρες υποδοχής, όχι με όρους της δεκαετίας του ’80 ή του ’90 (τουριστική προσφορά/κλίνες και κατ’ επέκταση υποδομές), όπως συμβαίνει συνήθως, αλλά με όρους που αντιστοιχούν σε εκείνους που διαμορφώνει, μετά την οικονομική κρίση, η «διεθνής τουριστική ζήτηση» (επικράτηση του ‘‘ατόμου-καταναλωτή’’, μετατροπή του ατόμου σε ‘‘νομάδα’’), μια «απορυθμισμένη παγκοσμιοποίηση» που μετατρέπει τα Κράτη σε «Τοπική Αρχή», και η μετατροπή ολόκληρων «χωρών» και «τόπων», απλά, σε «χώρο». Ο F. Fannon, το 1982, διατυμπάνιζε: «O διεθνής τουρισμός θα μετατρέψει τις φτωχές χώρες στο ‘‘μπορντέλο’’ των βιομηχανικών χωρών». Τότε, φυσικά, ο F. Fannon δεν μπορούσε να φανταστεί ότι αυτή του η πρόβλεψη θα επεκτεινόταν, σαράντα δυο χρόνια αργότερα, και στις βιομηχανικές χώρες (υπερτουρισμός). Την ίδια περίοδο (1980) ο S. Belhassen τόνιζε: «Το να επιλεγεί ο τουρισμός ως παράγοντας οικονομικής ανάπτυξης, σημαίνει την αποδοχή μιας εξάρτησης έναντι των χωρών προέλευσης των τουριστών, ενώ επιπλέον συμβάλλει σημαντικά στην αλλοίωση του ανθρώπινου στοιχείου και του περιβάλλοντός του».

Σήμερα, στους τουριστικούς τόπους υποδοχής, σε Ταϊλάνδη, Μαυρίκιο, Σρι Λάνκα, Τουρκία, Ελλάδα, Κανάρια νησιά, Βαλεαρίδες, κ.ά., οι ντόπιοι αναφέρουν ότι ελάχιστα, πλέον, επωφελούνται, «οικονομικά», από τον μαζικό τουρισμό και ότι το μεγαλύτερο μέρος από τις τουριστικές εισπράξεις πηγαίνουν στις «εταιρίες τουρισμού» που, ως επί το πλείστων, είναι εγκατεστημένες στις χώρες του Κέντρου. «Ο διεθνής τουρισμός είναι μια νέα και ύπουλη μορφή αποικιοκρατίας, διότι κάτω από την αίσθηση αθωότητας δημιουργεί νέες σχέσεις εξάρτησης και εξουσίας και εκμεταλλεύεται τα ανθρώπινα όντα και το περιβάλλον», τονίζει ο Jost Krippendorf(1971), Ελβετός καθηγητής Πανεπιστημίου και ερευνητής του τουρισμού. Πίσω από τη βιτρίνα των «τουριστικών παράδεισων» κρύβεται μια διαφορετική πραγματικότητα.

Στη σύγχρονη ελληνική τουριστική πραγματικότητα, η Τουριστική Διοίκηση της χώρας και οι θεσμοθετημένοι φορείς τουρισμού, επικεντρώνονται ακόμα, στα «οικονομικά», και μόνο, αποτελέσματα του διεθνούς τουρισμού, απόρροια των παραδοσιακών προσεγγίσεων, εδώ και πολλές δεκαετίες (μικτές τουριστικές εισπράξεις και όχι καθαρές, διεθνείς τουριστικές αφίξεις, χρόνια ελλειμματικό εμπορικό ισοζύγιο, κ.λπ.), αλλά και των πολιτικών/συντεχνιακών σχέσεων οι οποίες επιχειρούν να υποστηρίξουν, με κάθε τρόπο, την μονοδιάστατη άποψη της «βαριάς βιομηχανίας»(«κότα με τα χρυσά αυγά»/30 με 35% του ΑΕΠ με χρήση των πολλαπλασιαστών), σε μια χώρα όπου ο διεθνής τουρισμός, μετά την οικονομική κρίση, έχει αναχθεί σε «μηχανισμό επιβίωσης», μετατρέποντας, σταδιακά, τη χώρα σε μια «Μεσογειακή Δημοκρατία του Τουρισμού». Ο F. Ascher είχε τονίσει το μακρινό 1984: «Δεν είναι ο τουρισμός που δημιουργεί ανάπτυξη, αλλά ο βαθμός ανάπτυξης μιας χώρας που τον καθιστά κερδοφόρο».

Ο «υπερτουρισμός» είναι γέννημα-θρέμμα της «απορυθμισμένης παγκοσμιοποίησης» που διαμορφώνει νέες συνθήκες ως προς το παραγωγικό πρότυπο. Η ιδέα της παγκοσμιοποίησης αναφέρεται ρητά σε «ανώνυμες δυνάμεις» που δρουν σε μια απέραντη-ομιχλώδη και λασπωμένη, αδιαπέραστη και αδάμαστη «γη του πουθενά» (Bauman 2004). Ο Noam Chomsky (2006) υπογραμμίζει «τη μεταφορά της εξουσίας των πολιτών στις επιχειρήσεις. Όσο για τις πολυεθνικές διαθέτουν εθνικά δικαιώματα που ξεπερνούν, κατά πολύ, τα δικαιώματα των ανθρώπων». Οι παγκόσμιες διαδρομές των κερδών τους είναι άυλες. Ωστόσο, τα «τοπικά ίχνη της διαδρομής τους» (χώρα/τόπος) είναι οδυνηρά, απτά και πραγματικά: ποιοτική πληθυσμιακή ερήμωση και πολύ συχνά απλά πληθυσμιακή ερήμωση, καταστροφή των τοπικών οικονομιών που κάποτε ήταν σε θέση να συντηρήσουν τους κατοίκους τους, κοινωνικοί αποκλεισμοί, ενίσχυση της καθημερινής ηθικής αδιαφορίας, απάθεια, κ.λπ. (Bauman 2004). Στην παγκοσμιοποίηση, η ανισότητα των «γνώσεων» είναι ακόμα μεγαλύτερη από την «ανισότητα» του πλούτου.

Σήμερα, η «απορυθμισμένη παγκοσμιοποίηση», συνάδει με μια «πολιτική απορρύθμιση των Κρατών», προωθεί την κοινωνία της ελεύθερης αγοράς και του «ελαχίστου Κράτους», δημιουργώντας «νέες ανισότητες», ως προς τον πλούτο, την εξουσία, τα προνόμια, τη γνώση. Το Κράτος έχει μετατραπεί σε μια «Τοπική Αρχή» του παγκόσμιου συστήματος, όπου τα αλληλένδετα επίπεδα της οικονομικής δραστηριότητας ή της απασχόλησης, καθορίζονται από τις «επιλογές» του διεθνούς κινούμενου κεφαλαίου. Η διαδικτύωση του πλανήτη μέσω του ίντερνετ, και η διαμόρφωσης μιας «ασώματης κοινωνίας», έχει μετατρέψει το άτομο σε «νομάδα». Το άτομο περιθωριοποιείται, ως κοινωνικός παράγοντας, με συνέπεια το «άτομο-πολίτης» να έχει μετεξελιχθεί σε «άτομο-καταναλωτής» μέσα από την επικράτηση του «βασιλείου της εικόνας». Οι καταναλωτές δεν επιδιώκουν πλέον τη συσσώρευση υλικού πλούτου, αλλά γίνονται συλλέκτες αισθήσεων και συμπληρωματικά εμπειριών. ΜΜΕ, Η/Υ, και κινητά τηλέφωνα, συμβάλλουν στην δημιουργία ενός «πολιτισμού μιας μυθικής κατανάλωσης». Τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης έχουν συμβάλλει, σε πολύ μεγάλο βαθμό, στην στερεοτυπική τάση των τουριστών να αντιμετωπίζουν, πλέον, τον τόπο που επισκέπτονται όχι ως ζωντανό, αλλά ως «χώρο», ως «φόντο», ή στην καλύτερη περίπτωση ως «σκηνικό» των φωτογραφιών και της ινσταγκραμικής ζωής τους.

Η περιφρόνηση κάθε έννοιας, πέρα όσων έχουν «οικονομικό νόημα», οι κατασκευασμένες απαιτήσεις της σύγχρονης εποχής που ορίζουν οι ανάγκες του ανθρώπου να είναι «ακόρεστες» και να αναζητούν διαρκώς νέα εμπορεύματα και νέους «χώρους» για την ικανοποίησή τους, η μετατροπή του τουρίστα σε συνένοχο, θύτη ή θύμα, μιας «ένοχης τουριστικής βιομηχανίας», επιβάλλονται ως οι πιο σωστές επιλογές. Η εντυπωσιακή ανάπτυξη της «καταναλωτικής κουλτούρας», εκλαμβάνει, πλέον, όλον τον κατοικημένο κόσμο ως ένα τεράστιο «κοντέινερ» γεμάτο με αντικείμενα προς κατανάλωση, και όσον αφορά στον τουρισμό ως έναν μεγάλο καταναλωτή «νέων χώρων». Η παγκοσμιοποίηση μεταβάλλει τους πάντες σε «νομάδες». Οι σχέσεις Κέντρου – Περιφέρειας οξύνονται, περισσότερο, στην εποχή της «απορυθμισμένης παγκοσμιοποίησης» και απεικονίζουν μια «άνιση σχέση» μεταξύ των χωρών προέλευσης και υποδοχής των τουριστών και της μετατροπής των «χωρών» και των «τόπων» υποδοχής, απλά, σε «χώρο». Το Κράτος, ως «Τοπική Αρχή», διευκολύνει και προωθεί τη μετατροπή μιας «χώρας» σε «χώρο», όπου ξένες επιχειρήσεις και κεφάλαια επιχειρούν να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη τους, απομυζώντας τους υπάρχοντες πόρους και αδιαφορώντας, παντελώς, για τις τοπικές κοινωνίες (υπερτουρισμός).

Η νέα παγκόσμια οικονομία, μέσω του διεθνούς τουρισμού, επανασχεδιάζοντας τη γεωγραφία του κόσμου, βάσει των αιτημάτων μιας νέας τουριστικής πελατείας, ενέταξε στα σχέδιά της και τον κλειστό στο διεθνές κεφάλαιο, μέχρι την οικονομική κρίση του 2008-2009, «τουριστικό παράδεισο» της Ελλάδας (χώρα της Περιφέρειας που έχει ωθηθεί στα άκρα και όχι χώρα του Κέντρου: Σύμφωνα με στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, η μέση δαπάνη των νοικοκυριών στην Ελλάδα, για το 2023, ήταν 20,5% χαμηλότερη από τα επίπεδα του 2008), εφόσον τα σύνορα έχουν καταστεί τελείως διαπερατά, η κυριαρχία (τουριστικοί πόροι) έχει καταστεί ονομαστική, η εξουσία ανώνυμη (μεγάλες εταιρείες, πολυεθνικά funds, ξένοι επενδυτές) και ο γεωγραφικός χώρος (χώρα) κενός/διαθέσιμος. Σημειώνει ο Τάκης Λάγιος: «…όλοι ξέρουν ότι η χώρα θέλει τους πολίτες της, γρανάζια της ‘‘βαριάς βιομηχανίας’’ του τουρισμού» (Εφημερίδα των Συντακτών 19/9/2024).

Ο διεθνής τουρισμός, σήμερα, φαίνεται πολύ δύσκολο να ελεγχθεί και συνεχίζει να εξαπλώνεται, σαν τον ιστό της αράχνης, σε όλα τα πλάτη και τα μήκη του πλανήτη. Οι «τουριστικές ορδές» δεν πρόκειται να ανακοπούν παρά τις παρεμβάσεις ή τις οικολογικές ευαισθησίες ορισμένων κυβερνήσεων: «Γαλλία. Φρένο στον υπερτουρισμό βάζει η κυβέρνηση Μακρόν» (Πρώτο Θέμα 17/6/2024), «Νέο αυξημένο τέλος στις συμβάσεις μέσω πλατφορμών και απαγόρευσης κάθε νέας μίσθωσης στα τρία κεντρικά διαμερίσματα της Αθήνας για ένα χρόνο» (Insider 8/9/2024), «Στα 20 ευρώ το τέλος κρουαζιέρας, ανά επιβάτη, για Μύκονο και Σαντορίνη» (iefimerida 17/9/2024), κ.λπ. Η «βίαιη τουριστικοποίηση» του πλανήτη θα συνεχιστεί, εφόσον ο πλανήτης έχει μετατραπεί σε «χώρο», και ο «χώρος», οποιοδήποτε και εάν είναι το γεωγραφικό του στίγμα, αποτελεί «επιλογή» του διεθνώς κινούμενου κεφαλαίου.

Η «άγνοια», η «απάθεια», η «ανοχή», οι περιορισμοί στη σφαίρα της «ατομικής ηθικής ευθύνης», και η «έλλειψη αξιών», καθιστούν τις κοινωνίες υποδοχής των τουριστών «παθητικές», εφόσον το «οικονομικό», και μόνο, όφελος υπερτερεί των υπολοίπων, τουλάχιστον αρχικά, έως ότου, σε ένα επόμενο στάδιο, κατανοήσουν ότι κοινωνικά, ηθικά, περιβαλλοντικά, τίθενται, σταδιακά, στο περιθώριο και αποτελούν αντικείμενο αποκλεισμών. Έτσι, σιγά-σιγά, οι τοπικές κοινωνίες γίνονται ανεπιθύμητοι επισκέπτες στον «περιφραγμένο χώρο» κάποιων άλλων (κερδοσκοπικά κεφάλαια, επιχειρήσεις τουρισμού, κ.λπ.) περιμένοντας το ειδοποιητήριο της έξωσης. Το κέντρο της Αθήνας και αρκετά νησιά των Κυκλάδων-και όχι μόνο – αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα. Μάλλον είχε δίκιο ο Jost Krippendorf, όταν κατέληγε: «Αυτά είναι ο τουρισμός και αυτή η θλιβερή πραγματικότητα».

Σήμερα είναι αναγκαίο, περισσότερο από ποτέ, η καλλιέργεια ενός νέου «ήθους του πολίτη» και η συμμετοχή όλων στις τοπικές κοινωνίες (τοπικισμός, ισχυρά θεσμικά όργανα και οργανισμοί σε τοπικό επίπεδο), που θα στηρίζονται στη «γνώση» και σε «βασικές αξίες» και όχι στην «άγνοια», τον «απλοϊκό εμπειρισμό» και σε «οικονομικά», και μόνο, κριτήρια (κότα με τα χρυσά αυγά). Τα «κινήματα των ακτιβιστών» σε Ισπανία, Ιταλία, κ.ά., κόντρα στον «υπερτουρισμό», το αποδεικνύουν. Η μετατόπιση της χώρας στα «άκρα της Περιφέρειας», η απουσία μιας «πολιτείας πολιτών»-όχι «καταναλωτών» – και η «χαμηλή κατά κεφαλή καλλιέργεια του Έλληνα» (Γιανναράς 2009), επισπεύδει την ταχεία μετατροπή της, σε «χώρο». Το «άτομο-πολίτης» θα πρέπει να κυριαρχήσει επί του «ατόμου-καταναλωτής». Όπως έλεγε ο Άλμπερτ Αϊνστάιν, τα προβλήματα δεν λύνονται με τον τρόπο σκέψης που τα γέννησε. Είναι αναγκαίο να αλλάξουμε πορεία, και για να γίνει αυτό το τρένο θα πρέπει να σταματήσει. Ίσως, αυτό το σταμάτημα και την επανεκκίνηση του τουρισμού οριοθετήσει, προσεχώς, η «κλιματική κρίση».

Στις ενότητες που ακολουθούν, στη συνέχεια (ευρεία ανάλυση), θα αναλυθούν: ο τουρισμός ως μια «ένοχη βιομηχανία» πλέον, ο «υπερτουρισμός», οι μελέτες περίπτωσης αστικών κέντρων και νησιωτικών προορισμών με «υπερτουρισμό» (Κανάρια νησιά, Μαγιόρκα, Μινόρκα, Πουκέτ, Βαρκελώνη, Σεβίλλη, Μάλαγα, Βενετία, Ρώμη, Φλωρεντία, Άμστερνταμ, Παρίσι, Αθήνα), τα συνθετικά της «απορυθμισμένης παγκοσμιοποίησης» (ανισότητες, τεχνολογία, καταναλώσεις του lifestyle και του ‘‘ζην επί πιστώσει’’) και οι επιρροές τους στη ‘‘νέα πραγματικότητα’’ που διαμορφώνεται στον τουρισμό (διεθνή και ελληνικό), καθώς και κάποιες απόψεις για την επόμενη ημέρα των τόπων υποδοχής «υπερτουρισμού».